محمد پروین گنابادی در سال ۱۲۸۲شمسی در قصبه کاخک گناباد به دنیا آمد. خاندان وی از روحانیان منطقه گناباد و فردوس بودند. پدرش عباس ملقب به شمس الذاکرین فرزند ملاّ امیر بود.
وی با پا گزاشتن به سن هفت سالگی به مکتبخانه ای در کاخک رفت و پس از آن قسمتی از مقدمات علوم قدیم را از پدر خود فرا گرفت و در مدرسه حبیبیه فردوس و مدرسه قدیم قاین حدود دو سال به تحصیل مشغول بود. با رسیدن به سن پانزده سالگی به مشهد رفت و در مدرسه فاضل خان و سپس مدرسه نواب ادبیات عرب آموخت و در زمره شاگردان خصوصی ادیب نیشابوری درآمد. ادیب نیشابوری در درس خصوصی خود شاگردانی را می پذیرفت که ذوق شاعری داشتند.
ادیب نیشابوری پس از شندیدن اشعار پروین او را پذیرفت، قبل از این وی تخلص فانی را برای خود انتخاب کرده بود ولی به پیشنهاد استاد خود (ادیب نیشابودی) نام ستاره پروین را به عنوان تخلص برگزید که با گذشت زمان و شهرت وی به نام خانوادگی وی تبدیل شد..پروین از محضر درس ادیب نیشابوری مهمترین آثار ادبیات فارسی و عربی و همچنین عروض را فرا گرفت و در همین دوران بود که با ایرج میرزا آشنا شد. او علوم منظومه را از اساتدی چون حاج فاضل و آقابزرگ حکیم که از استادانِ بنام در فلسفه و حکمت قدیم بودند فراگرفت.
وی در سن بیست سالگی به دلیل تنگی معیشت تصمیم به تدریس در دبستان دولتی احمدی مشهد گرفت و پس از گذشت چهار سال در دبیرستان شاهرضا به عنوان دبیر ادبیات استخدام شد . در ۲۶سالگی ازدواج کرد و از ۱۳۱۷ش به بعد علاوه بر تدریس در دبیرستانها در اداره تحقیق اوقاف و بازرسی فنی مدارس مشهد نیز خدمت می کرد.
در ۱۳۲۲شمسی ریاست دانشسرای دختران مشهد را بر عهده گرفت و در اواخر همان سال به نمایندگی مجلس شورای ملی از سبزوار انتخاب شد. پس از پایان دوره مجلس از سیاست کناره گرفت و در وزارت فرهنگ مشغول به کار شد.
در اوایل ۱۳۲۸شمسی که به علت فعالیتهای سیاسی گذشته بیکار شده بود، به پایمردی استاد مدرس رضوی ، با علی اکبر دهخدا آشنایی یافت و پس از چندی ، از همکاران نزدیک دهخدا در تدوین لغتنامه شد.
او در دو سال ، نزدیک به یک میلیون یادداشت از متنهای مهم استخراج کرد و لغات محلی گناباد و مشهد را از یادداشتهای خود بر آن افزود. وی از ۱۳۴۵ش تا واپسین دم عمر عضو هیئت مقابله لغتنامه بود.
پروین در اواخر ۱۳۲۸ش ضمن همکاری با لغتنامه دهخدا به بررسی کتابها از جهت اصالت محتوی و درستی نگارش در وزارت آموزش و پرورش پرداخت و مدت دوازده سال ویراستاری زبانی کتابهای دانشکده های علمی (پزشکی ، فنی ، علوم ) دانشگاه تهران به عهده وی بود . از اواخر دهه چهل تا پایان عمر با بنیاد فرهنگ ایران در زمینه تدوین فرهنگ تاریخی زبان فارسی همکاری داشت .
سالها در بخش زبانهای خارجی دانشکده ادبیات دانشگاه تهران ، مدرسه عالی آمار، دانشسرای تربیت معلم و دوره فوق لیسانس پژوهشکده فرهنگ ایران به تدریس مشغول بود. در هفتادمین سال تولدش ، دوستان و شاگردان وی به پاس پنجاه سال خدمات فرهنگی استاد مجموعه ای ، با عنوان جشن نامه پروین گنابادی ، به وی اهدا کردند.
در تاریخ ششم مهر ۱۳۵۵، شورای دانشگاه تهران به پاس خدمات ارزنده او در زمینه شناسایی و شناساندن متفکران ایرانی و اسلامی به وی دکترای افتخاری در رشته الهیّات و معارف اسلامی اهدا کرد.
فهرست آثار پروین گنابادی بدین قرار است :
تدوین بعضی کتابهای درسی دانشکده مکاتبه ای دانشگاه سپاهیان انقلاب و نشر بیش از سیصد مقاله در نشریات تهران و خراسان که تعدادی از آنها با نام گزینه مقاله ها در ۱۳۵۶ش به چاپ رسیده است .
از آثار پروین ،
ترجمه عالمانه او از مقدمه ابن خلدون شهرتی خاص دارد. وی در نثر شیوه ای خاص خود داشت و با وجود تبحّر در ادب تازی از به کاربردن ترکیبات عربی پرهیز می کرد
در بین دست نوشته هایی که از پروین باقی مانده است ، حجم بسیار زیادی به شعر اختصاص دارد، هر چند که خود راضی به اشتهار در شعر نبود. اما در نخستین کنگره نویسندگان ایران در ۱۳۲۵ش از سبک و شیوه شاعری او سخن به میان آمده است.
پروین در سالهای پایانی عمر خود در بستر بیماری تا آخرین روزها از کار علمی دست نکشید و سرانجام در روز چهارشنبه اول شهریور ۱۳۵۷ دیده از جهان فروبست
منابع :
(۱) علاوه بر اطلاعات شخصی مؤلف ؛محمد پروین گنابادی ، «پروین گنابادی : خادم زبان و ادب فارسی » (مصاحبه )، کتاب امروز (بهار
(۲) ۱۳۵۲ ش )؛
(۳) همو، «محمد پروین گنابادی » (زندگی نامه خودنوشت )، راهنمای کتاب ، سال ۱۷، ش ۱۰ـ۱۲ (دی ـ اسفند ۱۳۵۳ الف )؛
(۴) همو، «مدارس قدیم مشهد و شیوه تدریس آنها»، سخن ، دوره ۲۴، ش ۲ (بهمن ۱۳۵۳ ب )؛
(۵) جشن نامه محمدپروین گنابادی : سی ودوگفتار در ایران شناسی ، به پاس پنجاه سال خدمات فرهنگی ، چاپ محسن ابوالقاسمی و محمد روشن ، تهران ۱۳۵۴ ش ؛
(۶) کنگره نویسندگان ایران (نخستین : ۱۳۲۵: تهران )، نخستین کنگره نویسندگان ایران ، تهران ۱۳۲۶ ش ؛
(۷) «محمد پروین گنابادی : معلم و دانشمندی نمونه »، آموزش و پرورش ، دوره ۴۱، ش ۵ (۱۳۵۰ ش ).
مطالب مرتبط:
عالی
۷ ارديبهشت ۹۷، ۱۲:۵۳
